İnsanın nasıl bir varlık olduğunu, özellikleriyle birlikte Yüce Allah Kur'anı Kerimde tanıtmıştır. İnsanı tanımak ayrı bir konu, insan tanımak ayrı bir konudur. İnsanın karakteristik yapısı genel hükümlerdendir ve yaratılış özellikleriyle fıtrat tanımı içinde yer almıştır. İnsan tanımak ise; bire bir muhatap olunan kişinin karekterini tanıyabilmektir. Bunun için; bilgi, birikim ve tecrübe gerekir. Bilgi; okuyarak, birikim; öğrenilenleri bir araya toplayarak, tecrübe; yaşayarak elde edilir. Bunlar için; zaman, çalışmak ve bedel ödemek lazım gelir.
İslâm dini, cemiyet halinde yaşamayı esas kabul etmiş, cemaat olmayı tavsiye etmiştir. Birarada yaşamanın zorluğu kadar, sağladığı katkılar da vardır. Doğru zeminler üzerine oturtulmuş bir cemiyet hayatı, herkesin huzurlu yaşamasına katkı sağlayacaktır. Ancak, cemiyeti oluşturan insanların yapıları ve karakteristik özellikleri cemiyet yaşamının huzurunu da belirlemektedir. Bu nedenle; hem insanın genel özelliklerinin hem de muhatap olunan insanın bireysel özelliklerinin tanıması gerekir.
İmandan ve islamdan beslenmeyen zihinler karanlık olur. Onları aydınlatıp parlatacak, şeffaflatıp netleştirecek imani seviyeleridir. Bu da insanın Yaratanla olan ilişkisine bağlıdır. İnsani özelliklerin, diğer insanların istifadesine sunulabilmesi; İslâmi özelliklerle yoğurulmayı gerekli kılmaktadır. Fıtrattan gelen insani özellikler; ya ilahi mesajın gereklerine ya da insanın menfaatlerine göre şekillenecektir. Bu şekillenme de; insanınların ilişkileriyle ortaya çıkacak olan sonucu belirleyecektir.
İnsan tanımak için; onun ahlakına, diğer insanlarla ilişkisine bakmak gerekir. Yaratana karşı itaatli, insanlara karşı adaletli, canlılara karşı merhametli olan insan; iyi insandır. Asi, zalim ve merhametsiz olan insan ise kötüdür. Bu ara kriterler bir insanın kalitesini ortaya koymaktadır. Söz konusu kriterlere dikkat ederek oluşan cemiyet de huzurlu olacaktır. Yine bu,kriterlere görü oluşturulacak ikili ilişkilerden taraflar zarar görmeyecek, birbirlerine yardımcı olacaklar, topluma da mutluluk katkısı sağlayacaklardır.
Hz. Ömer'e atfedilen bir anekdotta, yanında bulunan insanların aralarında sohbet ederlerken, üçüncü şahsın güzelliğinden ve,iyiliğinden bahsettiğini duyar, onlara; "sitayişle bahsettiğiniz kişiyle yolculuk yaptınız mı, ticari alışverişte bulundunuz mu, onunla komşuluk yaptınız mı ?" diye sorar. "Hayır" cevabı alınca da; "Allaha yemin ederim ki, siz onu tanımıyorsunuz" demiştir. Bu diyalogtan da, insan tanımanın ölçüsü, onunla menfaatinin oluşturacağı ortamları paylaşmakla sağlanacağı anlaşılmaktadır.
İnsanın karakter yapısı ve şahsiyeti; muamelede, ikili ilişkilerde ve çıkarının söz konusu olduğu ortamlarda ortaya çıkmaktadır. Peygamberimiz; "Bir insanı tanımak için namazına-abdestine değil, ahlakına bakınız" buyurmuştur. İnsan; inandığı dinin ritüellerini yerine getirdiği için iyi zannedilmemelidir. Yapılan ibadetin izleri davranışlara yansımıyorsa; o ibadetler şekilden ibarettir. İnsanın nasıl bir karakter taşıdığı çıkarların çatıştığı zaman belli olmaktadır.
Bir insanın parayla olan ilişkisi, üst makamlarda olanlara gösterdiği yaklaşım, astlarına olan bakışı; onun karakterinin aynası olmaktadır. Zor zamanları birlikte yaşamak da insanı tanımınan bir başka ölçüsüdür. Olaylara nasıl tepki gösterildiği bir karakter meselesidir. Zorluklara karşı gösterilecek tepki insanın kalitesini özetlemektedir. Arabaların bile düz ve güzel yolda gidişleri birbirine benzer ama yağmurlu havada ve viraşlı yollarda farkları ortaya çıkmaktadır. İnsanlar da problemlerin ve çıkarların otaya çıkmasıyla gerçek tekilerini gösterirler. Böylece de gerçek karakterleri ortaya çıkmış olmaktadır.
Menfaat bittiğinde muhabbeti de biten insan, terkedildiğinde hırçınlaşan sevgili, gerçek ortaya çıktığında yolunu değiştiren insanlar; maske kullanmış şahsiyetlerdir. Böylece maskeleri düşünce, gerçek yüzleri ve esas karakterleri ortaya çıkmaktadır. Yazımıza konu ettiğimiz insan tanıma ölçüleri; neredeyse isabetli sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. İnsanı vahyi bilgiler tanınmaktadır ama birebir insan tanımak sözünü ettiğimiz kurallarla mümkündür. Kurulacak dostluklarda ve yol yürümek için seçilecek arkadaşlarda sözü edilen bu kriterleri dikkate almak; mağduriyet ve mahrumiyeti önleyecek, başarılı sonuçlar ortaya koyacaktır.