Ali Paşa Vakfına ait olan tarihi yapı, Samsun'un Pazar Mahallesi'nde Buğday Pazarı İskele Caddesi üzerinde bulunmaktadır. 17.yy.ın sonlarına doğru inşa edilen yapı iki katlı, dikdörtgen planlı olmakla beraber, dış duvarları ise tuğla hatıllı moloz taştan oluşmaktadır. Caddeye bakan yüzde kemerli girişli bir sıra hücre (dükkan) bulunmakta ve orta avlunun dört tarafı, tonozlu hücrelerle çevrilidir. İkinci katta revaklar ve revak içlerinde hücreler bulunmakta ve Revak sütunları dört köşe olmakla beraber kemerlidir. Bu günkü Belediye Sarayı'nın bulunduğu yerde Sulu Han'ın, Demirciler Yokuşu'nda da hanların bulunduğu yaşlı kişilerce söylenmektedir. Günümüzde ise bunlardan hiçbiri mevcut değildir. Vakıflar Bölge Müdürlüğü, tarihi yapı içerisinde bulunan yaklaşık 60 esnafa, ihtarname göndererek 31 Aralık 2008'e kadar işyerlerinin boşaltılmasını istedi. İşyeri sahipleri, golabal krizin etkisini dalga dalga hissettirdiği bu günlerde mağdur duruma düşmenin endişesini yaşıyor.
Mülkiyeti Süleyman Paşa Vakfı'na ait Pazar Mahallesi Necipbey Caddesi Büyükşehir Belediyesi'nin karşısında bulunan Medrese binası ile Vakıf İşhanı, Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün restore edilmesi ve vakıf eserleri müzesi olarak kullanılmasına karar vermesi üzerine boşaltılacak.
MEZARLAR KAYBOLDU
Pazar Camii, Samsun'un Pazar Mahallesi'nde Hazinedar Zade Süleyman Paşa Vakıf ve hayratından l4.yy'a ait bir İlhanlı yapısıdır. Dikdörtgen planlı ahşap çatı örtülüdür ve cami 18l9'yılında onarılmıştır. Son onarımlar sırasında yapı, orijinal mimari üslubundan kısmen uzaklaşmıştır. Mihrap yuvarlak bir niş şeklinde olup bezeme olarak özgün motiflere rastlanmamaktadır. Yanında taş kaide üzerine yuvarlak gövdeli tek şerefeli minaresi bulunmaktadır.
TRAKTÖRLERLE DENİZE DÖKTÜLER!
Hazinedar Zade Süleyman Paşa vakıf ve hayratından olan Pazar Camisi'nin yan bölümünde bulunan anıt tarihi mezarların kaybolması, ilgili Samsun halkını düşündürmüştü. Yapılan araştırmalarda, daha önce camii yan tarafında bulunan mezarların ön kısımlarına seyyar satıcıların tezgâhlarını kurduklarını ve yıllardır orada satış yaptıklarını belirtildi. Bir gece kimliklerini belirlenemeyen kişi ve kişilerin, traktörlerle tarihi cami mezarların önüne gelerek, mezarları yerlerinden kaldırıp denize boşalttıklarını ortaya çıktı.
TARİHİ MEDRESEYE NE OLACAK!
Tarihi binanın vakıf tarihi tam olarak 1813'tür. Yapı, at nalı şeklinde bir plana sahip, yığma tuğladan inşa edilmiş iki katlı bir yapıdır. Yapının girişi camiye bakan yüzdedir ve bu kısım üç tarafı kapalı bir avlu şeklindedir. Avlunun iki kenarı revaklıdır. Revak içleri dükkandır. Haznedar Zade Süleyman Paşa Vakfıyesi'dir. Bir dönem Vakıflar Bölge Müdürlüğü hizmet binası olarak görev yapan, kullanılan bu yapı daha sonra restore edilerek iş merkezine dönüştürülmüştür
TARİHİ MEDRESE YIKILIYOR
Samsun Süleyman Paşa Medresesi esnaflarına 31.12.2008 tarihinde restore edileceğine dair bilgi verilip ve o zamandan bu yana hala bir girişimde bulunulmadığını söyleyen esnaflar. İş yerlerinin yıkılacağından ve yerine müze yapılacağından dolayı dükkânlarını boşaltmak zorunda kaldıklarını söyledi. Süleyman Paşa Medresesi'nin birçok esnafı, şu an bulundukları dükkânlarını yıllar önce harabe bir durumda iken alarak, yüksek miktarda yatırım yapıp kullanılır hale getirdikten sonra, iş yerlerinin yeniden dönmeksizin ellerinden alınması durumu ile karşı karşıya olmaktan dolayı, ne yapacaklarını bilemediklerini söyledi. Buna bağlı olarak ise yıkılacağı korkusundan iş yerlerine mal alamadıklarını belirten Medrese esnafı, "Artık ne yapıyorlarsa yapsınlar, yeter ki bizi asker gibi, hazır kıta halinde bekletmesinler." cümlelerini sıraladı.
SAMSUN KALESİ'NE NE OLDU!
Samsun'unun kökenini oluşturan ve 1192 yılında Danişmentliler döneminde inşa edilen tarihi Samsun Kalesi'nin surları,138 yıl sonra ortaya çıktı. Samsun´da var olduğu söylenen ve akıbeti merak edilen tarihi Samsun Kalesi´nin surları, Büyükşehir Belediyesi´nin Büyük Camii etrafında yaptığı çalışmalar sırasında ortaya çıktı. Danişmentliler tarafından yapılan ve deniz kıyısında bulunan tek kale olma özelliğini taşıyan tarihi kale, 2. Meşrutiyet döneminde tamamen kaybolmuştu. Büyükşehir Belediyesi´nin Büyük Cami çevresinde yaptığı çalışmalar sırasında ortaya çıkan kale surları koruma altına alınırken, l. kaleye ait sınırların bugünkü Saathane Meydanı´ndan Bedestan´a, deniz kıyısında ise Ziraat Bankası Özel İşlem Merkezi´nin bulunduğu arsadan Büyük Cami´nin ilerisinde yer alan Maarif Kıraathanesi´ne kadar uzandığını söyleniyor. Tarihi Samsun Kalesi'nin, Batı ve Doğu kapısı ile sahile açılan Kumkapı olmak üzere üç kapısı ve kale surlarının deniz tarafından 8 metre yüksekliğindeydi. Karaya bakan kısımda ise sur yüksekliği tam olarak 6 metreydi. Kalenin deniz kıyısındaki sur duvarları dalgalara uzun süre dayanabilsin diye her 12 adımda bir yapılan mahmuzlarla güçlendirilmişti. Evliya Çelebi 1640 yılında Samsun´u ziyareti esnasında bu kaleden ´Çevresi 5 bin adım 70 kulesi, 2 bin mazgallı ve kapısı ile leb-i deryada şadadı bina bir sengin abad idi´ diye bahsediyor. Samsun Kalesi 1869 yılındaki büyük Samsun yangınına kadar sağlam bedeni ve burçları, mazgalları yani bütün görkemiyle ayaktaydı" dedi. İçinde bulunduğumuz bu son dönemde ise Samsun Kalesi'ne ait sadece 20 metrelik sur kalıntısı baş görmekte.
BEDESTAN'DAN ESER YOK!
Samsun Süleyman Paşa Arastası (Samsun Bedesteni), yapı Kale Mahallesi'nde, hala şehrin ticari merkezi konumundaki kuyumcular mevkiinde Ziya Gökalp Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Halk dilinde ve çeşitli yayınlarda bedesten olarak adlandırılan tarihi yapı, klasik bedesten yapılarına uymamakla beraber, uzunca bir sokağın sağ ve soluna karşılıklı dizilmiş dükkânlar ve aralardaki kapılardan oluşan mimari tarzıyla "Arasta" tanımına uymaktadır. Tarihi yapının inşa kitabesi yoktur ve günümüze sağlam olarak ulaşan iki kapısı üzerinde bulunan kitabeliklerin içleri ise boştur. Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde bulunan h.1280 m.1863 tarihli üç ayrı belgede yapı, Hazinedârzâde Süleyman Paşa'nın vakfı olarak geçmektedir. Arastanın, Hazinedârzâde Süleyman Paşa tarafından, Canik Muhassallığına getirildiği 1807 ile vefat ettiği 1818 yılları arasında yaptırılmış olabileceği düşünülmektedir. Ancak, 1785 tarihli bir belgede yapının adının geçtiğine göre, buranın 1785 yılından evvel inşa edildiği ve Süleyman Paşa tarafından satın alınarak vakfedilmiş olabileceği akla gelmektedir. Yıllardır Samsun şehri tarihine ve insanına hizmet eden tarihi Samsun Süleyman Paşa Arastası (Samsun Bedesteni)'nın, görünen yitirilmiş yüzü halk tarafından üzücü bir durum olarak adlandırılıyor.
TEKEL FABRIKASI TARİHİNE GÖMÜLÜYOR
1887'de Fransız Regie şirketi Samsun'da bir sigara fabrikası kurdu. 1887-1897 yılları arasındaki dönemde 500 işçi ile yakın bölgelere satılmak üzere yılda ortalama 60 bin kilogram kıyılmış tütün üretti. Regie'nin Samsun'da değeri 40 bin liranın üstünde ve toplam 8 bin metrekare alana sahip binaları vardı. 1920'li yıllarda cephede savaşan askerlere Samsun Sigara Fabrikası'nın ürettiği sigaralar gitmekteydi. Cumhuriyet döneminde, Samsun Regie Fabrikası devletin eline geçince 1927'de üretim kapasitesi artırıldı. 1930-1950 döneminde gerçekleştirilen atılımlar, daha sonra sürdürülemedi. Üretim seviyesi 1980-1990 döneminde genellikle 2 bin-3 bin ton arasında değişti. 1991'de Samsun Sigara Fabrikası'nın ürettiği sigaralar: Sipahi Ocağı, Madalyalı Mülkiye, Mebus, Galatasaray, Türk Ensari, Yenice, 19 Mayıs Hatırası, Asker, Bafra, Birinci, Bahar, Filtreli Samsun, Filtreli Bafra gibi çeşitlerdi. Fabrika 14 Haziran 1997'de Samsun Ballıca Fabrikası'nın açılmasıyla üretime kapandı ve daha sonra Büyükşehir Belediyesi'ne devredildi. Son dönemde ise Turkmall ve Torunlar, Samsun Büyükşehir Belediyesi'nin ihaleye çıkardığı bir zamanlar cephe için sigara üreten Tekel binalarını 20 milyon Euro'ya yenileyecek. Otel, mağaza ve restoran olarak işletilecek. Samsun'da 'Regle' olarak da anıları ve geçmişi 1887'ye kadar uzanan Tekel binaları kentsel dönüşüm projesi kapsamında Turkmall ve Torunlar ortak girişimine kiralandı. Samsun Büyükşehir Belediyesi'nin 30 yıllığına kiraladığı binalar 30 ayda tamamlanacak proje kapsamında otel, restoran ve kafeler ile çeşitli mağazaların bulunduğu bir komplekse dönüşecek. Başlangıçta gelirin yüzde 4'ü belediyeye verilecek; devam eden süreçte ise belediyenin payı kademeli olarak artacak.
Tolga BİRGÜCÜ